TRAÀM... nhö nhöõng uaát ngheïn khoâng bao giôø ñöôïc phaù tung loàng ngöïc ñeå thoaùt ra. Nhö nhöõng aùnh maét röïc löûa Töï Do chöa theå thieâu chaùy nhöõng ngu xuaån ngoan coá vaø ñoäc aùc moâng muoäi.

TRAÀM... nhö hôi thôû yeáu ôùt theøm döôõng khí, böng bít trong nhöõng caên bieät giam, aâm thaàm, coâ ñôn. Nhö khoái oùc nhöùc buoát trong nhöõng buoåi laøm vieäc, hoûi cung khoâng ngöøng nghæ, vôùi duïng yù khuaát phuïc con ngöôøi, ñeå trôû thaønh keû khieáp nhöôïc yeáu heøn.

TRAÀM... nhö thaùng ngaøy ñaèng ñaüng, khoâng khí aåm thaáp, söông muø, cuûa nhöõng thung luõng heo huùt nôi röøng thieâng nuùi thaúm. Hay cuûa nhöõng lao tuø vaùch ñaù laïnh leõo hoâi tanh, caùu baån veát maùu cuõ baàm ñen.

TRAÀM... nhö tieáng thôû nhoïc meät lao ñoäng ngaøy ñeâm, leâ leát thaân taøn beänh taät. Nhö nhöõng thaân hình nhöùc nhoái, quaèn quaïi, luùc nhuùc trong nhöõng gian giam caàm chaät heïp baån thæu, doøi boï.

TRAÀM... nhö mieáng aên khoå nhuïc nuoát theo bao moái haän haøng ngaøy phaûi cam chòu. Nhö nhöõng nhaém maét coá gaéng laøm ngô tröôùc caûnh ñôøi tuø ñen baïc, gheâ tôûm, hoang sô.

TRAÀM... nhö tieáng haùt tuø nguïc, an uûi anh em vaø an uûi chính thaân phaän mình. Ñôïi chôø moät ngaøy töôi saùng, thaùo cuõi xoå loàng. Nhö tieáng kinh caàu soùt thöông, nhö nieâu côm traéng hieám quyù daønh ñeå töôûng nieäm ngöôøi ñoàng chí bò aùn töû hình ñaõ boû mình vì ñaïi nghóa. Nhö nhöõng saên soùc kín ñaùo thaät quyù giaù trong cuoäc soáng xoâ boà hoãn loaïn, chung thaân khuûng khieáp.

 TRAÀM... nhö öôùc mô nhoû nhoi ñöôïc tin thö gia ñình, ruoät thòt. Ñöôïc moät laàn gaëp maët meï giaø vaø vôï con. Maø ñaèng ñaüng thaùng ngaøy chaát ngaát thöông yeâu. Maø ñaèng ñaüng naêm daøi hiu quaïnh heùo hon nhôù thöông nhöùc nhoái.

TRAÀM... nhö tieáng cöôøi man rôï mang ñaày thuù tính, cuûa loaøi daõ nhaân, trong nhöõng buoåi aên chia quaø tieáp göûi nhö aên xöông uoáng maùu ngöôøi tuø. Nhö nhöõng tieáng chöûi baån thæu, thoâ tuïc vaø nhöõng haønh ñoäng bæ oåi tröôùc vôï con, thaân nhaân keû sa cô.

K... nhö CUØM saét roït reït treân thanh ngang. Nhö tieáng khoùa tay saéc leûm. Nhö tieáng cöûa saét roån raûng vang ñoäng laãn vôùi tieáng chaân raàm raäp coân quang hay leùn luùt cuûa loaøi daõ thuù rình raäp.

K... nhö CUØM goã loã troøn nhoû heïp coøn soùt laïi töø thôøi Trung Coå, cöùa nghieán vaøo coå chaân teâ daïi öùa ræ maùu baàm. Con ngöôøi nhö bò choân soáng ngaáu nghieán taïi choã. Khoâng hy voïng nhuùc nhích, nhö con thuù bò troùi dính vaøo truï coät vôùi sôïi giaây quaù ngaén.

K... nhö CUØM suoát man rôï choân chaët ñoâi chaân treân neàn xi maêng laïnh leõo thay giöôøng. Haøm moùng ngöïa xieát chaët ñoâi coå chaân öù maùu, teâ ngöôøi.
 
K... nhö CUØM soá 8 khoaù chaët hai caùnh tay sau löng, tuø nhaân bò boû naèm saáp, uùp maët vaøo ñaát ñen. Thaân theå teâ daïi nhuïc nhaõ nhö con vaät ñôïi giôø teá thaàn.

Nhöõng TRAÀM thoáng ñoù laø nhöõng ñau khoå vì sa cô, laø nhöõng uaát öùc vì ñaõ khoâng theå hoaøn thaønh nhieäm vuï. Nhöng nhöõng TRAÀM thoáng ñoù ñaõ khoâng theå laøm teâ daïi khoái oùc ngöôøi baïi traän. Moät laàn naøo ñoù ñaõ ra ñi
 

Ñeå vöøng döông queâ ta coøn saùng toû,
Queùt saïch ñi luõ quyû ñoû hung taøn

Muøng raùch traûi ñöôøng, nöûa laøm chieáu, nöûa laøm chaên,
Nhaáp nhoâ soûi ñaù, ñaát naèm thaáp cao.

Hoï ñaõ hieân ngang
 

AÂm thaàm töøng böôùc trong ñeâm,
Ra ñi vôùi caû con tim chaân thaønh

vì loøng luoân luoân
 
 

Nhôù maõi lôøi khuyeân cuûa Meï
’’ Soáng chaân thaønh - Giöõ daï thuûy chung,
Ñoùi loøng aên nöûa traùi sung,
Thuø rieâng thì boû, thuø chung phaûi ñoøi ’’

Gioâng toá noåi - Ñoå thaønh quaân baïo aùc,
Theo tieáng gioù ra quaân reàn gioïng haùt,
Giaëc kinh hoaøng khuaát phuïc tröôùc thieân uy,
Caùch maïng vung tay - xoay chuyeån cô ñoà

Khi daán thaân, hoï ñaõ quyeát ghi
 

Lôøi theä öôùc haèn saâu treân vaùch ñaù,
Hôøn giang san queùt saïch luõ coân kình.

Traûi phong söông buïi nhuoám maùi ñaàu xanh

Chung thaân bieät xöù,

Thung luõng saâu röøng hoang daïi xaây thaønh,
Nhö giaän hôøn xeù töøng maûnh bô vô,

Con veà ñaây oâm troïn ñaát trôøi thöông,
Nghe queâ höông nhö maùu gioït trong loøng.

Nöûa cuoäc ñôøi ñaõ döôïc bao cay ñaéng
Maùu thòt da vaät vaõ laâu chöa ?
Naøy nhaân gian ! Naøy maët maøy nhaân theá
Ñaõ maát hoang sô ? Sao ñaày dò daïng
Maét moâi raén ñoäc, tim loøng choàn caùo
Gian hieåm, tham heøn, aån naáp khoân ngoan
....

Ñaõ coù luùc töôûng ta khoâng laø Ngöôøi

Ñuùng theá, ñaõ coù luùc hoï töôûng chæ coù quyû döõ quanh mình. Bôûi vì trong cuoäc soáng tuø ñaøy, thaân phaän ngöôøi tuø khoâng hôn con saâu caùi kieán. Luõ coâng an maëc tình taùc oai taùc quaùi. Chuùng ñang taâm moät caùch kinh hoaøng gieát ngöôøi tuø nhö gieát moät con vaät ñeå tìm vui trong luùc
 

..... Ngoài canh gaùc döôùi taøn caây
Roài ñoá nhau ’’ theo kinh nghieäm cuûa maøy
Ngöôøi traán nöôùc, bao laâu thì cheát ? ’’
Thaèng kia baûo ’’ suy nghó gì cho meät
Caù vôùi maøy moät bao thuoác Ñieän Bieân
Tao cam ñoan möôøi laêm phuùt cheát lieàn ’’
Thaèng noï caõi : ’’ nöûa giôø, tao bieát chaéc ’’
Goùi thuoác ñaõ baày ra tröôùc maét
Chuùng ñaûo quanh tìm coù gaëp ai khoâng
Roài keùo nhau ra taän bôø soâng
Lieàn baét gaëp ngöôøi tuø ñang baét oác....

Ñòa nguïc traàn gian coøn hieån hieän khaép chung quanh vôùi
 

Maét loøa chaân gheû
Noùi khoâng thaønh tieáng
Ñöa tay ra hieäu
Xin baïn mieáng aên....
Chuyeän coù thöïc xaåy ra taïi nôi naøy
Caû ba oâng linh muïc
Cheát thaûm giöõa xa lim ñoùi laïnh.. !..

Cuoäc soáng moâng muoäi bao truøm soá phaän keû coâ ñôn cuøng yù nghó coù theå ñang bò moïi ngöôøi beân ngoaøi boû rôi, queân laõng, laøm neân nhöõng tieáng TRAÀM thoáng thieát, bi ai nhaát trong ñôøi ngöôøi tuø trong lao tuø coäng saûn.
Nhöõng tieáng TRAÀM thoáng ñôn chieác vaø baát haïnh naøy ñoâi khi ñaõ trôû thaønh nhöõng nghi ngôø xuùc phaïm. Nghi ngôø Meï AÂu CÔ, nghi ngôø caû ñeán gioøng gioáng cuûa daân toäc.
Nghó cho cuøng, coù theå chính Meï AÂu CÔ cuûng phaûi töï hoûi taïi sao cuøng gioøng gioáng Roàng Tieân maø laïi naåy sinh ra moät loaïi ngöôøi khoâng coøn tim oùc nhö caùc con cuûa Meï phaûi coù.
 

Sao baây giôø laïi moät luõ Hoàng Di ?
Ngoài veånh maët treân baøn thôø Tieân Toå
Ai röôùc veà ñaây gaây ñaàu rôi maùu ñoå ?
Giaøy xeùo daân laønh moät heä maùy gian manh
OÂng Leânin, Caùc Maùc hay AÊng ghen
OÂng naøo cuõng raâu rìa - loâng ngöïc

Ñöùa con trong phuùt quaù ñau khoå, nhuïc nhaõ quaù söùc chòu ñöïng cuûa mình, ñaõ coù nhöõng lôøi leõ xuùc phaïm, baát kính. Lôøi noùi vöøa thoát ra, ñöùa con ñaõ mong Meï thoâng caûm. Chaéc chaén Meï AÂu CÔ ñaõ tha thöù vaø caøng soùt thöông theâm, bôûi Meï ñaõ hieåu vì ñaâu neân noãi.
Hoï ñaõ ra ñi, daán thaân ñeå vöïc laïi Queâ Höông, duø tan xöông naùt thòt, döùt boû nhöõng heä luïy taàm thöôøng, boû laïi sau löng boùng Meï giaø ñôn chieác
 

Meï moûi moøn theo ngaøy thaùng suy tö
Giöõa ñaát trôøi ñi ñaõ maáy muøa dö
Meï lo laéng baïc maàu treân maùi toùc
Nhôù thöông con Meï ñaõ bao laàn khoùc
Ñeâm nguyeän caàu leä maën ñaéng ñoâi moâi
Meï cuùi ñaàu xin Thöôïng Ñeá ba ngoâi
Cho con ñöôïc vuoâng troøn trong löûa ñaïn

vaø ngöôøi vôï kieân trinh, nhaãn naïi
 

Töôûng hình boùng cuõ, ngöôøi chöa thaáy veà
Baïc môø khuaát neûo sôn kheâ
Ñaàu non ñieåm baïc, caâu theà chöa tan..

Vôùi hy voïng moûng manh ñôïi ngaøy ñoaøn tuï, ngöôøi vôï cuõng coá gaéng toû ra xöùng ñaùng vôùi choàng
 

Em trôû veà coá giöõ laáy lôøi anh
Daäy cho con bieát keû thuø daân toäc

Ngöôøi ñôøi coù theå goïi hoï laø anh huøng, nhöõng anh huøng khoâng teân tuoåi, nhöng daãu sao hoï cuõng chæ laø nhöõng con ngöôøi nhö moïi con ngöôøi, nhöõng ngöôøi con, ngöôøi choàng, ngöôøi cha. Hoï cuõng theøm ñöôïc veà ñoaøn tuï döôùi maùi aám gia ñình, beân ngöôøi vôï hieàn vaø ...thaät toäi nghieäp, hoï ñaõ baên khoaên
 

Chaúng coøn gì ngaøy veà ñeå cho em
Chæ moät boùng hình khoâ
Chæ moät ñôøi chaân thaät
......

Manh aùo cuõ baïc maàu tuø toäi
Ñoâi deùp ñöùt quai khoå sai daøi naêm thaùng
Vaø nhöõng noãi muoän phieàn...

Trong quaãn baùch cuûa cuoäc soáng tuø toäi, ngöôøi duõng só vaãn khoâng queân boån phaän ngöôøi cha. Treân trang giaáy, hoï ñaõ daën doø
 

Ba vieát nhöõng doøng thô cho con
Ngoaøi kia thu ñeán nhuoäm ñaàu non
Noãi loøng Ba traûi töøng trang giaáy
Laø caû tình Ba trao caùc con
Ñöøng tieác ñôøi trai trao nöôùc non
Ñöøng ham phuù quyù, chí hao moøn
Haõy ñem chí caû ngaên taøn baïo
Röûa saïch thuø chung daï saét son

Hoaøn caûnh ngaên caùch ñaõ khieán loøng hoï tan naùt moãi khi nghó ñeán ngöôøi thaân beân ngoaøi. Trong caûnh tuø daày, bieät giam khuûng boá, chôït nhôù ñeán con, ngöôøi boá treû ñaõ töôûng nghe thaáy ñaâu ñaây
 

... tieáng con cöôøi oâi thöông quaù ñi thoâi

Tieáng cöôøi treû thô trong moät phuùt öôùc mô ñaõ nhö gioøng nöôùc maùt töôùi vaøo taâm hoàn chai cöùng vì ñau thöông cuoàng luõ vaø nhôø noù nhöõng ngaøy giaù reùt,
 

 Ñeâm muøa ñoâng, nhöõng ñeâm daøi boãng ngaén

Maëc duø thôøi gian ñaõ aâm thaàm qua
 

Maáy naêm roài con nhæ ? Töø ngaøy boá ra ñi
......
Khoâng coøn coù boá aàu ô ru con nguû
Khoâng coøn coù boá ñeâm ngoài ruõ beân con
Nhöõng khi con chaúng nguû
Ñoøi boá haùt aø ôi...

Laãn loän trong nhöõng côn aùc moäng,  laø coõi loøng röôùm maùu, taáy ñau, vôùi bao nieàm khao khaùt bình thöôøng nhö lo cho mieáng aên giaác nguû cuûa con thô
 

Maáy naêm roài con nhæ ?
Noãi khaùt khao ngaøy caøng theâm chaùy boûng
Ñeå nhöõng ñeâm daøi hoaûng hoát boá goïi con
Nhö thaûng thoát giaät mình trong giaác nguû
Giöõa ñeâm daøi cuøm-theùp-ñaõ-hoang-vu
Coù nhöõng luùc muoán cuoàng ñieân roài cheát
Hoàn hoùa caùnh chim trôøi
Veà ñaäu xuoáng beân con
Treân vai aám
Ngaït ngaøo höông cuûa Meï

Nhöõng ñaéng cay nhö theá, nhöõng öôùc theøm nhö theá, cuõng khoâng theå khieán hoï guïc ngaõ, yeáu heøn. Hoï vaãn vöôn leân töï haøo ñaõ soáng xöùng ñaùng moät con Ngöôøi. Chaúng nhöõng chæ töï nhuû mình gaéng taâm kieân chí, maø coøn nhaén nhuû theá heä mình phaûi bieát yù thöùc, phaûi bieát ñaët vaán ñeà quoác naïn leân haøng ñaàu. Hoï ñaõ hoûi
 

Moäng tung hoaønh coù keá saùch gì khoâng ?
Baïn coù coøn nhôù Toå Quoác Non Soâng ?
Cuûa gioáng noøi Laïc Hoàng muoân thuôû tröôùc

Toâi muoán hoûi chaøng trai thaân baåy thöôùc
Neûo soâng hoà coøn vöõng böôùc hay khoâng ?

Roài trong ñau ñôùn, khoå nhuïc, hieàm thuø, hoï vaãn coøn ñuû loøng vò tha, nhaân ñaïo, thaân aùi ñoái vôùi keû thuø. Chöùng minh vöông ñaïo cuûa nhöõng ngöôøi hoaøn toaøn coù Chính Nghóa.
 

Toâi tuø nhaân - Anh laø lính giöõ tuø
Hai ñöùa caùch ngaên moät haøng song saét
Möôøi taùm naêm nhìn nhau qua aùnh maét
Caûm thoâng nhau qua töøng tieáng thôû daøi
......
 
Queâ höông anh khoâng phaûi Volga-Don
Toâi cuõng chaúng töø ruoäng ñoàng Nam-Baéc Myõ
Anh vaø toâi baét nguoàn daân Giao Chæ
AÊn gaïo Cöûu Long, uoáng nöôùc Nhò Haø
Boán ngaøn naêm tình töï daân toäc thieát tha
Qua nhöõng chaëng ñöôøng maùu pha nöôùc maét
Roài hoâm nay chæ moät haøng song saét..

OÂi trong bao naêm qua, bao nhieâu tieáng TRAÀM ñaõ taét ngaám, ñaõ nhoû gioït hay chan hoaø, ñaõ thaám vaøo loøng ñaát, ñaõ troän hoøa vôùi laù muïc caây röøng trong loøng thung luõng hoang vu hay nuùi röøng heo huùt, ñaõ ngaám vaøo nhöõng vaùch ñaù lao tuø chöùng nhaân, hay ñaõ cuoán quyeän vôùi nhöõng sôïi theùp gai voøng raøo oan nghieät ?

OÂi bieát ñeán bao giôø nhöõng goïng K...CUØM ñöôïc môû ra? Nhöõng con ngöôøi ñi tìm coâng lyù, nhöõng con ngöôøi ñi vöïc laïi nhöõng giaù trò nhaân baûn ñöôïc caûm thoâng? Vaø chieán thaéng?

OÂi bieát ñeán bao giôø khoâng coøn nhöõng tieáng TRAÀM ...K aâm voïng? Maø nhöôøng choã cho nhöõng theùt vang töï do, neâu cao daân chuû vaø tuyeân döông nhaân baûn. Ñeå toaøn theå cuøng ñöôïc soáng thoaûi maùi haøi hoøa.

OÂi söùc maïnh naøo coù theå saùnh baèng söùc maïnh cuûa TÌNH THÖÔNG?
Haõy tieán laïi gaàn nhau, ngoài laïi gaàn nhau, ñeå nghe ñöôïc nhöõng ñôùn ñau trong nhau, ñeå tìm hieåu nhau, ñeå yeâu thöông nhau nhieàu hôn nöõa.
Haõy bieát yeâu thöông nhau vaø chia seû cuøng nhau, ñeå cöïc hình voâ ñaïo khoâng coøn choã ñöùng trong xaõ hoäi loaøi ngöôøi.

Nhöõng taâm tình naøy laø lôøi taâm söï maø ngöôøi beân trong lao lyù, trong goâng cuøm nhuïc nhaõ, trong thieáu thoán coâ ñôn, ñaõ phaûi vöôït qua bao khoù khaên, vôùi voâ vaøn khaéc phuïc hoaøn caûnh, ñaõ coá gaéng leùn luùt vieát, leùn luùt ñöa ra beân ngoaøi, ñeå ñeán vôùi chuùng ta, nhöõng ngöôøi may maén ñöôïc soáng töï do, eâm aám.
 
Vaân Haûi xin laøm ngöôøi höôùng daãn, traân troïng ñöa quyù ñoäc giaû ñi daàn vaøo taâm söï bi huøng traùng cuûa nhöõng keû khoán cuøng.
 

Vaân Haûi